Co jest przyczyną rosnącej oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe w UE? Jaka jest skala wyzwania problemu oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe w UE i na świecie?

Wzrost oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe spowodowały takie czynniki, jak nadmierne i niewłaściwe stosowanie antybiotyków u ludzi, w hodowli zwierząt gospodarskich oraz złe warunki higieniczne w placówkach opieki zdrowotnej lub w łańcuchu dostaw żywności Brak wiedzy jest również jednym z kluczowych czynników: 57 proc. Europejczyków nie wie, że antybiotyki są nieskuteczne w zwalczaniu wirusów, a 44 proc. że są one nieskuteczne w przypadku przeziębienia i grypy (Źródło: Eurobarometer, czerwiec 2016 r.).

Każdego roku w samej UE oporność na środki przeciwdrobnoustrojowe jest odpowiedzialna za około 25 tys. ofiar śmiertelnych i 1,5 mld EUR dodatkowych kosztów opieki zdrowotnej. W ostatnich latach w Europie zauważono wzrost infekcji opornych na leczenie wieloma lekami oraz terapie ostatniej szansy[1].

Szacuje się, że co roku na świecie z powodu infekcji opornych na antybiotyki umiera 700 tys. ludzi. Bank Światowy wydał ostrzeżenie, że do 2050 r. infekcje oporne na leczenie środkami przeciwdrobnoustrojowymi mogą wyrządzić gospodarce światowej szkody porównane do tych spowodowanych kryzysem finansowym w 2008 r. Przewiduje się, że brak działań w tym zakresie jest przyczyną milionów zgonów każdego roku na całym świecie, a do 2050 r. oporność na środki przeciwdrobnoustrojowe może stać się bardziej powszechną przyczyną śmierci niż rak.

Pierwszy plan działania posłużył jako symbol politycznego zaangażowania i przyczynił się do podjęcia działań w państwach UE. Na przykład w wielu krajach przyjęto krajowe plany działania dotyczące rozważnego stosowania środków przeciwdrobnoustrojowych, monitorowania oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe oraz nadzorowania stosowania środków przeciwdrobnoustrojowych.

W przypadku zwierząt w 2015 r. Komisja przyjęła – kluczowe w zwalczaniu oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe – wnioski ustawodawcze w sprawie leków weterynaryjnych i pasz leczniczych. Są one obecnie przedmiotem debaty w Parlamencie Europejskim i w Radzie, z myślą o przyjęciu wiążących rozporządzeń UE w 2018 r.

Od 1999 r. UE przeznaczyła ponad 1,3 mld EUR na międzynarodową współpracę w zakresie badań nad opornością na środki przeciwdrobnoustrojowe w celu zagwarantowania, że będą one odpowiednio stosowane. Celem badań i projektów finansowanych ze środków unijnych jest przeanalizowanie, w jaki sposób rozwija się oporność na środki przeciwdrobnoustrojowe oraz jak jest przenoszona. Wspierają one nie tylko rozwój szybkich testów diagnostycznych, nowych środków przeciwdrobnoustrojowych i rozwiązań alternatywnych, takich jak szczepionki, ale również strategii na rzecz odpowiedzialnego stosowania antybiotyków we wszystkich dziedzinach.

Reakcją na pierwszy plan działania było utworzenie największego na świecie partnerskiego programu publiczno-prywatnego „Nowe leki przeciw złym wirusom” (New Drugs for Bad Bugs)[2] w maju 2012 r. w ramach inicjatywy w zakresie leków innowacyjnych (IMI). Dzięki niemu ośrodki naukowe oraz inni publiczni partnerzy, jak również firmy farmaceutyczne z łącznym budżetem wynoszącym około 700 mln EUR łączą siły w celu szybkiego opracowania nowych antybiotyków. Aby zintegrować wysiłki badawcze na szczeblu transgranicznym poprzez dostosowanie finansowania badań naukowych, oraz aby stworzyć wspólny program badawczy, utworzono inicjatywę w zakresie wspólnego planowania badań nad opornością na środki przeciwdrobnoustrojowe (JPIAMR)^[3]. Obecnie inicjatywa ta obejmuje 23 kraje.

Nowy plan działania zawiera kompleksowe ramy dla szerzej zakrojonych działań na rzecz ograniczenia występowania i rozprzestrzeniania się oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe oraz przyspieszenia rozwoju i zwiększenia dostępności nowych, skutecznych środków przeciwdrobnoustrojowych w UE i poza nią. Koncentruje się on na działaniach o wyraźnej wartości dodanej dla UE i, w miarę możliwości, na miarodajnych i konkretnych wynikach. Nowy plan działania, w którym uwzględniono kontynuację nadal potrzebnych działań UE, przewiduje zwiększenie wsparcia dla krajów UE w zakresie innowacyjnych, skutecznych i zrównoważonych rozwiązań dotyczących oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe. Na przykład jego celem jest zwiększenie współpracy i nadzoru z myślą o zmniejszeniu luk w danych i stworzeniu większej synergii i spójności między różnymi strategiami politycznymi w ramach podejścia „Jedno zdrowie”.

Istnieją znaczne różnice między krajami UE w zakresie stosowania środków przeciwdrobnoustrojowych, występowania oporności oraz stopnia, w jakim wdrożono skuteczne krajowe strategie przeciwdziałające oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe. Wraz z wprowadzeniem nowego planu działania Komisja dąży do zmniejszenia tych różnic i zrównania poziomu wszystkich państw członkowskich UE z poziomem kraju, który ma najlepsze wyniki. W tym celu, i w granicach kompetencji UE, działania będą skupiać się na dziedzinach o największej wartości dodanej dla określonych państw członkowskich, np. na propagowaniu rozważnego stosowania środków przeciwdrobnoustrojowych, na poprawie koordynacji i wdrażania istniejących przepisów UE, na lepszym zapobieganiu infekcjom oraz na zwiększeniu nadzoru w zakresie oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe oraz ich stosowania.

Działania prowadzone w ramach filaru badawczego mają na celu pobudzenie badań naukowych i zachętę do kolejnych innowacji, cenny wkład w opracowanie strategii opartych na danych naukowych i środków prawnych na rzecz zwalczania oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe, a także wyeliminowanie braków w wiedzy o roli, jaką odgrywa oporność na te środki w środowisku. Za pomocą różnych instrumentów finansowania i partnerstwa w ramach obecnych i przyszłych programów ramowych w zakresie badań naukowych i innowacji Komisja zadba o to, aby ustanowione inicjatywy, takie jak ND4BB i JPIAMR, wykorzystały w pełni swój potencjał i wspierały działania w zakresie: wykrywania, kontrolowania i monitorowania infekcji, nowych terapii i metod alternatywnych, szczepionek, diagnostyki, nowych modeli gospodarczych i zachęt oraz, co nie mniej ważne, środowiska i zapobiegania rozprzestrzeniania się infekcji.

Po pierwsze, unijne podejście „Jedno zdrowie” przyjęto już jako najlepszą praktykę na szczeblu międzynarodowym, a wiele krajowych strategii politycznych UE, takich jak zakaz stosowania środków przeciwdrobnoustrojowych jako stymulatorów wzrostu w karmie dla zwierząt wykorzystywanych do produkcji żywności, przyczynia się do realizacji międzynarodowych celów.

Po drugie, UE – jako jeden z najważniejszych rynków zbytu dla produktów rolnych – może odegrać znaczącą rolę w promowaniu swoich norm dotyczących oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe, środków w produkcji żywności oraz standardów odnoszących się do dobrostanu zwierząt, zwłaszcza poprzez dwustronne umowy o wolnym handlu (FTA). Zawarcie przepisów dotyczących oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe we wszystkich nowych umowach o wolnym handlu jest obecnie powszechną praktyką Komisji.

Po trzecie, z powodzeniem ustanowiono inicjatywy badawcze o dużym zasięgu, takie jak Partnerstwo pomiędzy Europą a krajami rozwijającymi się w zakresie badań klinicznych (EDCTP)^[4] oraz pozaeuropejska inicjatywa JPIAMR, dzięki którym UE dysponuje odpowiednimi możliwościami dalszego promowania współpracy w działaniach badawczych oraz inicjatyw dotyczących oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe.

Wreszcie, w mniej rozwiniętych krajach, w których zagrożenie opornością na środki przeciwdrobnoustrojowe dla zdrowia publicznego i gospodarki jest jeszcze większe, UE może nadal wspierać, w miarę możliwości, podnoszenie świadomości, budowanie zdolności i tworzenie strategii politycznych na rzecz zwalczania oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe.

W pierwszej kolejności, od 24 października 2016 r. do 28 marca 2017 r., zainteresowane strony miały możliwość przedstawienia swoich uwag na temat harmonogramu Komisji dotyczącego planu działania „Jedno zdrowie” przeciwko oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe.

Następnie w dniach od 27 stycznia do 28 kwietnia 2017 r. Komisja przeprowadziła szeroko zakrojone konsultacje społeczne na temat możliwych działań, które należałoby uwzględnić w planie działania. Konsultacje były skierowane do obywateli i zainteresowanych stron zajmujących się polityką zdrowotną ludzi i zwierząt, zdrowiem zwierząt, zdrowiem publicznym, ochroną zdrowia lub środowiskiem w Europie. Oprócz 163 zainteresowanych stron reprezentujących organy publiczne lub podmioty prywatne, organizacje pozarządowe, przemysł farmaceutyczny i dostawców usług opieki zdrowotnej w konsultacjach wzięło udział 421 obywateli z 22 państw członkowskich UE oraz niektórych krajów trzecich.

Jednym z działań jest ustalenie niewielkiej liczby kluczowych wskaźników dotyczących wyników na podstawie zgromadzonych już danych, tak aby unijne systemy mogły zmierzyć postęp UE oraz państw członkowskich. Wskaźniki te zostaną opracowane z pomocą agencji naukowych UE. Pozwolą one państwom członkowskim ocenić postępy poczynione w realizacji ich krajowych planów działania „Jedno zdrowie” i pomogą im wyznaczyć wymierne cele służące zmniejszeniu oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe u ludzi i u zwierząt hodowanych w celach produkcyjnych, a także usprawnić stosowanie środków przeciwdrobnoustrojowych w obu sektorach. Postęp w zakresie oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe będzie regularnie omawiany w ramach sieci UE „Jedno zdrowie” w celu dostarczenia informacji poszczególnym państwom członkowskim oraz określenia, czy potrzebne są nowe działania na szczeblu UE.

[1] Na przykład oporność na karbapenemy – antybiotyki ostatniej szansy stosowane w leczeniu zapalenia płuc – wzrosła z 6,2 proc. w 2012 r. do 8,1 proc. w 2015 r. (Źródło: Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób).